6-րդ գումարման Ազգային ժողովի առաջին նիստին հնչեցրած ուղերձի ժամանակ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, խոսելով իրավապահ համակարգի մասին, ասել է. «Ես պատկերացնում եմ նաև կուռ և համագործակցող, ուժեղ ու պատասխանատվությունից չխուսափող իրավապահ համակարգ: …Գլխավոր դատախազի և Մարդու իրավունքների պաշտպանի ընտրություն, ինքնավար մարմինների ու քննիչ հանձնաժողովների ձևավորում. սրանք սահմանադրական այն գործիքներն են, որոնց կիրառմամբ խորհրդարանը ուղղակի կամ միջնորդավորված մասնակցելու է իրավապահ համակարգի կամ ավելի ճիշտ է ասել՝ իրավապաշտպան համակարգի կատարելագործմանը»:
Տարբեր են
Վերջին նախադասությունը կարելի է հասկանալ երկու կերպ: Սերժ Սարգսյանը կամ նույնացնում է իրավապահ մարմինները և իրավապաշտպանությունը, կամ պարզապես նկատի ունի, որ խորհրդարանը կմասնակցի իրավապաշտպանության զարգացմանը՝ այն դիտարկելով որպես առանձին երևույթ:
Երկու մեկնաբանության դեպքում էլ Սերժ Սարգսյանը էապես խեղաթյուրում է իրավապաշտպանության գաղափարը (թեև, առաջինի սցենարում դա առավել կոպիտ խեղաթյուրում է):
Հայտնի լեհ իրավապաշտպան Մարեկ Նովիցկին իր «Ի՞նչ են մարդու իրավունքները» վերնագրով հոդվածում ներկայացնում է մարդու իրավունքների և դրանց պաշտպանության հետ կապված հիմնական սկզբունքերն ու հասկացությունների բացատրությունները, որոնք ընդունված են իրավապաշտպանության պրակտիկայում և տեսության մեջ:
Ըստ Նավիցկու՝ իրավապաշտպանության օբյեկտ են հանդիսանում բացառապես անհատ-պետություն հարաբերությունները և իրավապաշտպանության էությունն ու նպատակը մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունն է պետությունից:
Այսինքն, իրավապաշտպաններն այն մարդիկ են, ովքեր պաշտպանում են քաղաքացիների հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները պետական ողջ համակարգից, այլ ոչ թե առանձին վերցված պաշտոնյաներից: Պետությունը, բնականաբար, չի կարող ինքն իրենից որևէ մեկին պաշտպանել:
Որոշ հասկացություններ
Սա առավել խորը հասկանալու համար դիտարկենք ներքոնշյալ հասկացությունները:
Իրավունք։ Անհատի իրավունքը ենթադրում է պետության՝ այն իրացնելու համար հնարավորություններ ստեղծելու պոզիտիվ պարտականութուն: Ուստի, եթե անձն իրավունք ունի անել որևէ բան, պետությունը պարտավոր է համապատասխան պայմաններ ստեղծել:
Ազատություն։ Անհատի ազատությունը ենթադրում է տվյալ հարցում նրա գործունեության մեջ պետության միջամտության բացառում: Ուստի, եթե անձն ազատ է անել որևէ բան, պետությունը որևէ կերպ չի կարող սահմանափակել այդ ազատությունը:
Օրենք։ Օրենքները մարդու իրավունքների և ազատությունների ապահովման գործիքներն են, իսկ իրավապահ մարմինների դերը այդ գործիքների ճիշտ կիրառության ապահովումը: Այլ կերպ ասած, օրենքները հասարակության մեջ գործող խաղի կանոններն են, իսկ իրավապահ մարմինների դերը այդ խաղի կանոնների անխախտելիության ապահովումը և խախտողներին բացահայտելն ու պատժելն է:
Իրավապաշտպանություն։ Օրենքի իշխանության առնչությամբ մարդու իրավունքների տեսանկյունից երկու կարևոր կետեր կան․ օրենքների իրավականությունը և միատեսակ, անվերապահ կիրառությունը: Առաջին կետի հետ կապված իրավապաշտպանության թիրախը օրենսդիր իշխանությունն է, երկրորդ կետի հետ կապված՝ գործադիր իշխանությունը, որի մեջ է մտնում նաև իրավապահ համակարգը: Օրենսդիր և իրավապահ մարմինների միջև կարող են ստեղծվել հակակշռող և զսպող մեխանիզմներ, սակայն դրանք, միևնույն է, պետական ապարատի մաս են կազմում և իրենց բովանդակությամբ չեն կարող համարվել իրավապաշտպան մարմիններ:
Այսինքն, իրավապաշտպանության և պետության կողմից ստեղծված որևէ մարմնի գործառույթի նույնացումը արմատապես սխալ է, ենթադրում է պետության կողմից պետության նկատմամբ վերահսկողության իրականացում, մինչդեռ իրավապաշտպանության իմաստը պետությունից անկախ կառույցների կողմից պետության նկատմամբ վերահսկողությունն է:
Մտահոգիչ հայտարարություն
Սերժ Սարգսյանը ելույթում նշում է, որ պատկերացնում է պատասխանատվությունից չխուսափող իրավապահ համակարգ և խորհրդարանին վերագրում է իրավապաշտպան համակարգի կատարելագործմանը մասնակցելու գործառույթ: Մինչդեռ պետական մարմիններին իրավապաշտպանության տիրույթում տեղավորելու հավակնությունը ոչ այլ ինչ է, քան պատասխանատվության չենթարկվելու թողտվություն և վերահսկողի ու կատարողի նույնացում, ինչը միայն ավելի է խորացնում պետության նկատմամբ հասարակության անվստահությունը:
