Ադրբեջանի հայտնի և անհայտ զինողները

Ադրբեջանը հատկապես վերջին 10 տարիների ընթացքում բազմատեսակ զենքեր է գնել Ռուսաստանից, Թուրքիայից և Իսրայելից։ Հենց այս երեք երկրներն են Ադրբեջանի զենքի հիմնական մատակարարները։ Սակայն Ադրբեջանի զինանոցում կան նաև այլ երկրների կողմից արտադրած զինատեսակներ։ «Փաստերի ստուգման հարթակը» ուսումնասիրել է բաց աղբյուրները՝ պարզելու, թե որ երկրներն են զինել Ադրբեջանին և ինչ զինատեսակներ են նրանք մատակարարել Բաքվին։

Եվրոպական միություն

Հոկտեմբերի 26-ին Եվրոպական միության արտաքին գործողության ծառայությունը հանրայնացրեց ԵՄ անդամ երկրների կողմից զենք-զինամթերքի արտահանման մասին տվյալներ, որոնք առաջին անգամ մանրամասն տեղեկություններ հաղորդեցին ԵՄ-ից Ադրբեջան զենքի մատակարարումների մասին։ Չնայած, որ դրանք ամբողջական չեն, սակայն այդ տվյալները նախկինում անհայտ տեղեկություններ են հաղորդում ԵՄ-Ադրբեջան ռազմական համագործակցության մասին։

Հրապարակված տեղեկությունները վերաբերում են 2013-2019 թվականներին և հիմնված են ԵՄ անդամ երկրների կողմից ներկայացրած տվյալների վրա։ Ընդհանուր առմամբ, յոթ տարում ԵՄ անդամ երկրները դեպի Ադրբեջան զենքի արտահանման 4.73 մլրդ եվրոյի թույլտվություն են տվել։ Դրա առնվազն 7 տոկոսը՝ 339 մլն եվրոյի չափով, հաստատապես արտահանվել է Ադրբեջան։

Հատկանշական է, որ այդ 339 մլն եվրոյի զենք-զինամթերքի գրեթե 90 տոկոսը արտահանվել է երկու երկրներից՝ Բուլղարիայից և Ֆրանսիայից, որոնցից յուրաքանչյուրը շուրջ 150 մլն եվրոյի զենք է մատակարարել Ադրբեջան։

Ֆրանսիա

Ըստ բազայում առկա տվյալների՝ 2013-19 թթ. Ֆրանսիան 148.3 մլն եվրոյի զենք է արտահանել Ադրբեջան։ Նույն ցուցանիշն առանձին նաև հրապարակել է Ֆրանսիան, ըստ որի՝ 2010-2019 թթ. Ադրբեջանին վաճառվել է 148.4 մլն եվրո արժողությամբ զենք։ Դրա մոտ 95 տոկոսը (140 մլն եվրո) արտահանվել է միայն 2015-ին։ Ֆրանսիան նույն տարիներին դեպի Ադրբեջան 3.35 մլրդ եվրոյի զենք արտահանելու թույլտվություն է տվել։

Սակայն ո՛չ ԵՄ տվյալների բազայում, ո՛չ էլ Ֆրանսիայի կառավարության զեկույցում չկան մանրամասն տվյալներ, թե ինչ զենք է ստացել Ադրբեջանը։

Միևնույն ժամանակ, բաց աղբյուրներում առկա են տեղեկություններ Ադրբեջանի զինուժում ֆրանսական տարբեր զինատեսակների մասին։ Ըստ Army Recognition կայքի, օրինակ, Ադրբեջանն ունի 19 հատ MO-120-RT-61 ֆրանսիական արտադրության ականանետ։ Իսկ ըստ defence.az կայքի՝ Ադրբեջանի զինուժի զինանոցում կան ֆրանսիական «Ռենո» (Renault) ընկերության Sherpa 2 զրահամեքենաներ։ 2018-ին ադրբեջանական աղբյուրները հայտնում էին, որ Ֆրանսիայից ձեռք են բերվելու հակաօդային պաշտպանության MICA և Aster 30 հրթիռներ։

Բուլղարիա

ԵՄ անդամ երկրներից Ադրբեջանին զենքի վաճառքի առաջատարը Բուլղարիան է։ Այդ երկիրը 2013-2019 թվականներին Ադրբեջանին է մատակարարել 150.9 մլն եվրոյի զենք։ Դրա գերակշիռ մասը՝ 94 տոկոսը (142 մլն եվրո), կազմում է զինամթերքը (փամփուշտ, ական, հրթիռ և այլն)։ Ավելի վաղ՝ 2002-ին, ըստ SIPRI-ի, Բուլղարիան Ադրբեջանին էր վաճառել 36 հատ Մ-46 հրանոթ։

ԵՄ անդամ այլ երկրներ

Եվրամիության անդամ այլ երկրներ ևս զենք են վաճառել Ադրբեջանին, սակայն զգալիորեն ավելի քիչ, քան Ֆրանսիան և Բուլղարիան։ Իսպանիան 2013-19 թթ. Ադրբեջան է արտահանել մոտ 19․5 մլն եվրոյի զենք, Չեխիան՝ 7․2 մլն, Ռումինիան՝ 5.3 մլն, Իտալիան և Խորվաթիան՝ 2․6-ական մլն։ Այլ երկրներից յուրաքանչյուրի՝ Ադրբեջանին վաճառած զենքի ծավալը 2013-19 թվականներին 1 մլն եվրոյից պակաս է եղել։

Սակայն ինչ-ինչ պատճառներով ԵՄ տվյալների բազան ամբողջական չէ։ Ստորև ներկայացնում ենք այն երկրները, որոնց կողմից Ադրբեջանին զգալի չափով զենքի վաճառքի մասին հավաստի տվյալներ կան։

Չեխիա

Հոկտեմբերի 21-ին Արցախի Պաշտպանության բանակը արբանյակային լուսանկարներ էր հրապարակել, որտեղ երևում էին չեխական արտադրության 152 մմ տրամաչափի DANA ինքնագնաց հրետանային կայանքներ։

#Azerbaijan’i Armed Forces use Czech 152mm SpGH DANA wheeled self-propelled artillery piece against #Artsakh, along with Israeli and Turkish weapons. pic.twitter.com/F0kdJ2VKhc

— Artsakh Defense Army (@Karabakh_MoD) October 21, 2020

Արցախում օգտագործվող DANA կայանքները արտադրվել են Չեխիայում և հետագա մշակման ենթարկվել հարևան Սլովակիայում։ Չեխական զենքեր Ադրբեջան արտահանելու մասին տեղեկություններն առաջին անգամ հրապարակվել են դեռ 2017-ին: 2018-ին Ադրբեջանը ցուցադրեց չեխական ինքնագնացները, որին հաջորդեց Չեխիայի իշխանությունների հերքումը, որում վերջիններիս հայտնում էին, որ տեղյակ չեն եղել Ադրբեջան մատակարարված զենքի մասին: Հետաքննող լրագրողներին, սակայն, հաջողվել էր հասանելիություն ստանալ որոշ փաստաթղթերի, որոնք ապացուցում էին հակառակը: Զենքերի փոխադրումն իրականացվել էր Չեխիա—Իսրայել—Ադրբեջան երթուղով: Ի դեպ, այս զենքերը Բաքու հասցրել էին Silk Way ընկերության «Իլյուշինները»։ Այս ինքնաթիռները ակտիվ բեռնափոխադրումներ են իրականացնում նաև սեպտեմբերի 27-ին սկսված պատերազմին նախորդող օրերից։ Այժմ էլ դրանք, ամենայն հավանականությամբ, զենք են փոխադրում Ադրբեջան։ Այս թեմաներով Fip.am-ի հոդվածները կարող եք կարդալ՝

Ըստ IISS հետազոտությունների ինստիտուտի հրապարակած «The Military Balance» տարեգրքի (2019), Ադրբեջանի զինուժն ունի չեխական արտադրության առնվազն 9 միավոր DANA ինքնագնաց հրետանային կայանք, իսկ ըստ Ստոկհոլմի խաղաղության միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI)՝ Ադրբեջանն ունի 30 միավոր RM-70 «Վամպիր» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ: Չեխիան Ադրբեջանին էր վաճառել նաև 54 հատ Tatra 815 բեռնատար։

Մեծ Բրիտանիա

Այս տարվա ձմռանը Եվրամիությունը լքած Մեծ Բրիտանիան 2013-2019 թթ. հայտարարագրել էր ընդամենը 1.8 մլն եվրոյի զենքի արտահանման թույլտվություն։ Փաստացի, արտահանման իրական տվյալներ այս երկիրը չի ներկայացրել։ Նշենք, որ Մեծ Բրիտանիան միացել էր ԵԱՀԿ կողմից 1992 թվականին Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ հայտարարված ոչ պարտադիր էմբարգոյին, սակայն 2014 թվականին, փաստացի, վերանայել էր որոշումը։ Այս տարվա հոկտեմբերին Միացյալ Թագավորության միջազգային առևտրի վարչության կողմից հաստատվեց, որ 2010 թվականից սկսած զենք է մատակարարվել և՛ Հայաստանին, և՛ Ադրբեջանին։ Ադրբեջան, մասնավորապես, այս ընթացքում արտահանվել է շուրջ 86 մլն ֆունտ ստերլինգ արժողության զենք, Հայաստան՝ 4.2 մլն։

Այլ երկրներ

Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում (ՀԱՀ) գործող Paramount Group ընկերությունը դեռ 2009-ից Ադրբեջանի հետ համատեղ արտադրում է զրահամեքենաներ։ Ըստ SIPRI-ի տվյալների բազայում հրապարակված տեղեկությունների՝ ՀԱՀ-ն Ադրբեջանին է վաճառել ընդհանուր առմամբ 145 զրահամեքենա, այդ թվում՝ 85 Marauder և 60 Matador։ Դրանք Ադրբեջանին են մատակարարվել 2009-2015 թվականներին։ Այդ զրահամեքենաների նշանակալի մասը հավաքվել է հենց Ադրբեջանում։ Ի դեպ, ըստ SIPRI-ի տվյալների բազայի՝ այս զրահամեքենաների դիզելային շարժիչները մատակարարվել են ԱՄՆ-ից՝ 2009-2014 թվականներին։ Հոկտեմբերի 23-ին համացանցում լուսանկարներ հրապարակվեցին, որոնցում երևում էին Արցախում ընթացող պատերազմի ժամանակ պայթած «Մատադոր» զրահամեքենաներ, որոնք տարվել էին Բաքու։

Photos of Azerbaijani Matador MRAPs in Baku after being damaged in the fighting, presumably from mines or IEDs. 1357/https://t.co/MFJItQIOea pic.twitter.com/Bx5NkoPFXR

— Rob Lee (@RALee85) October 23, 2020

2012-ին ՀԱՀ-ը Ադրբեջանին նաև վաճառել էր դիպուկահարային NTW-20 հրացաններ։

Ուկրաինան դեռ առաջին պատերազմի ժամանակ՝ 1993-ին, Ադրբեջանին էր տրամադրել տասնյակ տանկեր և ՄիԳ-21 կործանիչներ։ Ըստ SIPRI-ի բազայի՝ Ուկրաինան Ադրբեջանին 1993-94 թթ. մատակարարել է 150 Տ-55 տանկ։

Ուկրաինայի և Ադրբեջանի ռազմական ակտիվ համագործակցությունը շարունակվել է նաև 21-րդ դարում։ Ըստ SIPRI-ի՝ Ուկրաինան Ադրբեջանին 2002-2010 թթ. վաճառել է՝

ռազմական մեքենաներ

45 Տ-72 տանկ (2004-06)
168 զրահափոխադրիչ՝ 18 ԲՏՌ-80 (2007) և 150 ԲՏՌ-70 (2007-10)
2 BMP-1 և 3 BTR-3U հետևակի մարտական մեքենա (2005-06)

ավիացիա

16 ՄիԳ-29 կործանիչ (2006-11)
12 Մի-24 հարվածային ուղղաթիռ (2009-10)
12 Լ-39 ուսումնամարտական ինքնաթիռ
43 Ռ-27 ավիացիոն հրթիռ (2007)

հրետանի

12 Սմերչ համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ (2004-05)
72 Տ-12 100մմ թնդանոթ (2002)
54 2Ս1 Գվոզդիկա ինքնագնաց հաուբից (2008-10)
16 2Ս3 Ակացիա ինքնագնաց հաուբից (2009-10)
3 2Ս7 Պիոն ինքնագնաց հրանոթ (2008)
55 Դ-30 հաուբից (2007)
85 Մ-43 ականանետ (2005-06)

այլ

18 Ստրելա-3 զենիթահրթիռային համակարգ (2008)
400 Ռ-2 հրթիռ (2009-10)՝ Սկիֆ հակատանկային հրթիռային շարժական համակարգի և Մի-24 հարվածային ուղղաթիռների համար

2017-ին Ադրբեջանի պետական սահմանապահ ծառայությունն Ուկրաինայից գնել է 50 միավոր РК-2С և РК-2ОФ հակատանկային կառավարվող հրթիռներ։

Բելառուսը, որը ՀԱՊԿ-ում Հայաստանի դաշնակիցն է, ըստ SIPRI-ի՝ 2009-2013 թթ. եղել է Ադրբեջանին նշանակալի չափով զենք մատակարարող երկրների ցանկում։ Ավելի վաղ՝ 2002-2015 թվականներին, Ադրբեջանը Բելառուսից ձեռք էր բերել 60 ԲՏՌ-70 զրահափոխադրիչ, 153 Տ-72 տանկ, 120 Դ-30 հաուբից, 12 2Ս7 Պիոն հրանոթ, 11 Սու-25 գրոհիչ և 20 Տ-38 Ստիլետ զենիթահրթիռային համալիր։ Իսկ 2013-2015 թթ. Բելառուսն Ադրբեջանին է մատակարարել 18 միավոր «Բուկ» զենիթահրթիռային համալիրներ։

2018-ին Բելառուսն Ադրբեջանին վաճառեց «Պոլոնեզ» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգեր, որոնք առաջին անգամ ցուցադրվեցին 2018 թ. հունիսին։ Ըստ SIPRI-ի տվյալների բազայում հրապարակված տեղեկությունների՝ Բելառուսը Ադրբեջանին 2018-2019 թթ. մատակարարել է 10 «Պոլոնեզ» համալիր։

Պակիստանը 2017-ին Ադրբեջանի հետ կնքել էր 10 միավոր PAC MFI-17 Mushshak ուսումնական ինքնաթիռների ձեռքբերման պայմանագիր։ Այդ ինքնաթիռներն Ադրբեջանին մատակարարվել են 2018-ին։

Ավելի վաղ Ադրբեջանի իշխանությունները հայտարարել էին Պակիստանի հետ զենքի ներկրման պայմանավորվածություն ձեռք բերելու մասին։ 2019-2020 թթ. Պակիստանը սկսել է ակտիվորեն արտադրել JF-17 հարվածային ինքնաթիռներ, որոնք ձեռք բերելու ցանկության մասին Ադրբեջանն արդեն մի քանի անգամ հայտնել է։

Ադրբեջանին փոքր քանակությամբ զենք են վաճառել նաև որոշ այլ երկրներ։ Մասնավորապես, ըստ SIPRI-ի՝ Վրաստանը 2002 թ. Ադրբեջանին է վաճառել 6 Սու-25 գրոհիչ։ Ըստ razm.info կայքի՝ 2002-2015 թթ. Ադրբեջանը Վրաստանից գնել է 28 Սու-25։

Նույն տարիներին Ադրբեջանը Բոսնիայից գնել է 10 RAK-12 համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգեր։ 2002-ին Սլովակիան Ադրբեջանին էր վաճառել Տ-72Մ1 տանկ։

Երբ այս տարվա հուլիսին տավուշյան մարտերի ժամանակ խոսք գնաց Սերբիայից Հայաստան ենթադրյալ զենքի մատակարարման մասին, Սերբիայի նախագահ Ալեքսանդր Վուչիչը հայտարարեց, որ վերջին տարիներին Սերբիան տասն անգամ ավել զենք է վաճառել Ադրբեջանին, քան Հայաստանին։

Ամփոփելով՝ արձանագրենք, որ չնայած Ադրբեջանի զինանոցը հիմնականում համալրվում է ռուսական, թուրքական և իսրայելական զենքերով, այդ երկիրը ոչ աննշան քանակի զենք է գնել նաև այլ երկրներից։ Ուկրաինան և Բելառուսը Ադրբեջանին են վաճառել մեծ քանակի խորհրդային կամ տեղական արտադրության զինատեսակներ։ Չնայած ԵԱՀԿ-ի կողմից սահմանված ոչ պարտադիր զենքի էմբարգոյի, մի քանի եվրոպական երկրներ ևս չեն հապաղում զինել Ադրբեջանին, հատկապես՝ Չեխիան, Բուլղարիան, Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Սերբիան։

Անի Ավետիսյան

Հովհաննես Նազարեթյան